ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Հայաստանը՝ ԵԱՏՄ, Վրաստանը՝ ԵՄ. ո՞վ ինչ է շահել արտահանման ասպարեզում

ՆԱԽԱԲԱՆ

Արդեն 3 տարի է՝ Հարավկովկասյան երկու հարևան երկրները՝ Վրաստանն ու Հայաստանը, գտնվում են տարբեր տնտեսական գոտիներում: Թեև նախատեսված էր, որ 2013թ. Վիլնյուսի գագաթնաժողովում Հայաստանը և Վրաստանը պետք է նախաստորագրեին ԵՄ-ի հետ Ասոցացման պայմանագիրը, սակայն մինչ այդ 2013թ. սեպտեմբերի 3-ին ՀՀ նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանը հայտարարեց Մաքսային միություն մտնելու, այդ նպատակով անհրաժեշտ գործնական քայլեր ձեռնարկելու, իսկ այնուհետև՝ Եվրասիական տնտեսական միության կազմավորմանը ՀՀ որոշման մասին:

Իսկ Վրաստանը Վիլնյուսում նախաստորագրեց ԵՄ-ի հետ Ասոցացման համաձայնագիրը, ապա 2014թ. հունիսի 27-ին ստորագրեց այդ Համաձայնագիրը: 2015թ. սեպտեմբերի 1-ից ուժի մեջ մտավ դրա տնտեսական բաղադրիչը՝ Վրաստանի և ԵՄ-ի միջև Խորը և համապարփակ ազատ առևտրի գոտու համաձայնագիրը: Ի լրումն սրա՝ 2017թ. մարտից Վրաստանի քաղաքացիների համար վերացավ ԵՄ մուտք գործելու վիզային ռեժիմը:[1]

Հայաստանը 2014թ. հոկտեմբերի 10-ին ստորագրեց 2014թ. մայիսի 29-ին Եվրասիական տնտեսական խորհրդի բարձրագույն նիստում Մաքսային միության և Միասնական տնտեսական տարածքի անդամ նախագահների կողմից ստորագրված Եվրասիական տնտեսական միությանը (ԵԱՏՄ) միանալու համաձայնագիրը, որն ուժի մեջ մտավ 2015թ. հունվարի 2-ից:

2017թ. նոյեմբերի 24-ին Բրյուսելում ԵՄ Արևելյան գործընկերության գագաթնաժողովի շրջանակում Հայաստանն ու Եվրամիությունը ստորագրեցին Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը (ՀԸԳՀ), որտեղ, սակայն, ավելի շատ գերակայում է քաղաքական, քան տնտեսական բաղադրիչը: Թեև ԵՄ-ը Հայաստանին տրամադրել է GSP+ համակարգից օգտվելու հնարավորություն, սակայն դա շատ նեղ գործիք է, որով ՀՀ-ը կարող է միայն արտոնյալ տարիֆային պայմաններով հայկական ծագման ապրանք արտահանել այդ կառույցի անդամ երկրներ և տնտեսել տարեկան 10 մլն եվրո:

Ընդհանուր առմամբ, պետք է նշել, որ Վրաստանն ու Հայաստանն ունեն արտահանման գրեթե նույնատիպ կառուցվածք, քանի որ երկու երկրների արտահանման չափաբաժնում մեծ տեղ է զբաղեցնում հանքահումքային, գյուղատնտեսական արտադրանքը: Հայաստանը փոքր-ինչ տարբերվում է Վրաստանից այն առումով, որ ավելի շատ պատրաստի և վերամշակված սնունդ է արտահանում: Վրաստանն էլ առանձնանում է նրանով, որ ավելի բարենպաստ աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ տրանզիտ երկիր է որոշ տեսակի ապրանքների համար:

Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ անդամակցությունից անցել է 3 տարի, և կարելի է որոշակի հետևություններ անել, թե ինչպիսի տնտեսական ազդեցություն է ունեցել այդ կառույցին Հայաստանի միացումը:

Ինչ վերաբերում է ԵԱՏՄ երկրների ընդհանուր ապրանքաշրջանառության կառուցվածքում ՀՀ դիրքին, ապա պետք է նշել, որ 2014թ. Հայաստանի արտահանումը ԵԱՏՄ երկրներ կազմել է 324 մլն դոլար, ներմուծումը՝ 1 մլրդ 114 մլն դոլար: 2015թ. այդ ցուցանիշը կազմել է համապատասխանաբար՝ 235,7 մլն և 1 մլրդ 302 մլն դոլար, 2016թ.՝ 393,9 և 985,1 մլն դոլար: 2017թ. տվյալներով՝ Հայաստանից ԵԱՏՄ երկրներ արտահանման ցուցանիշն է 555 մլն 198 հազար դոլար, իսկ ներմուծումը՝ 1 մլրդ 306 մլն դոլար:[2] 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ ՀՀ-ից արտահանումն աճել է 33,1 տոկոսով և կազմել 438,7 մլն դոլար, իսկ ներմուծումը՝ 20,7 տոկոսով՝ 923,4 մլն դոլար, ընդ որում, արտահանման ամենամեծ չափաբաժինը եղել է դեպի Ռուսաստան՝ 424,2 մլն դոլար, իսկ ներմուծումը՝ 895,7մլն դոլար:[3]

Վրաստանի պարագայում ԵՄ-ի հետ Խորը և համապարփակ ազատ առևտրի գոտու համաձայնագրի ստորագրումից հետո դեպի ԵՄ երկրներ արտահանման ծավալների շատ մեծ աճ տեղի չի ունեցել: Եթե մինչև Համաձայնագրի ստորագրումը, այսինքն 2014թ., Վրաստանը ԵՄ երկրներ էր արտահանել 624,2 մլն դոլարի արտադրանք, 2015թ.՝ 645, 2, ապա 2016թ. այդ ցուցանիշը նվազել էր և հասել մինչև 565,5 մլն-ի, և 2017թ. կրկին աճել և վերադարձել էր մինչ ստորագրումը եղած ցուցանիշին՝ 655,1 մլն դոլար: 2018թ. առաջին ութ ամիսների տվյալներով՝ Վրաստանից ԵՄ երկրներ են արտահանվել 455,8 մլն դոլար արժողությամբ ապրանքներ:[4]

Իսկ ահա ԱՊՀ երկրների հետ արտահանման ծավալները 2014-2017թթ. ավելի մեծ ցուցանիշ են արձագրել և չնայած այդ ընթացքում գրանցված որոշակի նվազմանը՝ գերազանցում են ԵՄ-ի հետ արձանագրված ցուցանիշներին: Եթե 2014թ. դեպի ԱՊՀ երկրներ են արտահանվել (որոշ դեպքերում առկա է նաև վերարտահանման գործոնը) 1 մլրդ 465 մլն դոլարի ապրանքներ, 2015թ.՝ 840,9, 2016թ.՝ 737,5, ապա 2017թ. այդ թիվը կազմել է 1 մլրդ 184 մլրդ դոլար, ընդ որում, այս ժամանակահատվածում ՌԴ արտահանումն աճել է 31 տոկոսով՝ 274,7 մլն-ից հասնելով 396,6 մլն դոլարի, և 2017թ. արդյունքներով՝ ՌԴ-ը եղել է վրացական ապրանքների արտահանման խոշորագույն շուկան:[5]

Կարևոր է, որ Հայաստանի պարագայում ևս ԵՄ-ի հետ երկկողմանի առևտրում արտահանման ցուցանիշները ոչ միայն չեն նվազել, այլև աճել են: Եթե 2014թ. Հայաստանից ԵՄ երկրներ են արտահանվել 437,4 մլն դոլարի ապրանքներ, ապա 2017թ. այդ ցուցանիշը հասել է 633,1 մլն դոլարի՝ գրանցելով 31 տոկոս աճ: 2018թ. հունվար-օգոստոսին ևս նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ արձանագրվել է արտահանման աճ, որը կազմել է 19,1 տոկոս: Մյուս կողմից, ԵԱՏՄ-ում գործող մաքսատուրքերի հետևանքով նվազել են ԵՄ-ից Հայաստան ներմուծման ծավալները՝ 2014-2017թթ. 1մլրդ 136 մլն դոլարից իջնելով 931,4 մլնի:[6]

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ԱՌԵՎՏՐԱՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅՈՒՆԸ 2014-2018ԹԹ.

ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԵՎ ԵԱՏՄ

Հայաստանի ԵԱՏՄ մուտքից առաջ տնտեսական բաղադրիչը կարևորվում էր այն հանգամանքով, որ ՀՀ-ը մուտք է գործում մոտ 180 մլն բնակչություն ունեցող տարածք: Սակայն, եթե ՀՀ-ը դիտարկում էր ԵԱՏՄ-ը որպես արտահանման ծավալների ավելացման գոտի, նույնը նաև կարևորվում էր ՀՀ մասով կառույցի գլխավոր երկիր համարվող Ռուսաստանի կողմից: ՌԴ-ը համարվում է Հայաստանի առաջին տնտեսական գործընկերը, որին, 2018թ. հունվար-օգոստոսի տվյալներով, բաժին է ընկնում ՀՀ ընդհանուր առևտրաշրջանառության 25,9 տոկոսը: Ընդհանուր առմամբ ՀՀ արտահանման 26,7 տոկոսը բաժին է ընկնում հենց ՌԴ-ին, իսկ ներմուծումը կազմում է ամբողջի 28,3 տոկոսը:[7]

Պետք է նշել, որ 2014թ. համեմատ 2015թ. Հայաստանից դեպի Ռուսաստանի Դաշնություն արտահանումը նվազել էր մոտ 27 տոկոսով, որը պայմանավորված էր նաև 2014թ. Ղրիմի բռնակցումից հետո սահմանված արևմտյան պատժամիջոցների, նավթի գների անկմամբ, ինչպես նաև ռուբլու կտրուկ արժեզրկմամբ՝ հանգեցնելով Ռուսաստանում գնողականության կտրուկ անկման: Սակայն նավթի գների և ռուբլու կուրսի կայունացումից հետո Ռուսաստանում գնողականության մակարդակի բարձրացումը նպաստել է նաև Հայաստանից դեպի ՌԴ ապրանքների արտահանման ցուցանիշի բարելավմանը: Հայաստանից դեպի ՌԴ արտահանումը 2015թ. համեմատ 2017թ. աճել է 2,2, իսկ 2016թ. համեմատ՝ 45 տոկոսով:

Հայաստանից դեպի ՌԴ արտահանվող հիմնական ապրանքատեսակները պատրաստի սնունդն ու սպիրտային խմիչքներն են: Թեև պետք է նշել, որ վերջին երկու տարում դրան ավելացել է նաև տրիկոտաժի, կաշվե իրերի և պատրաստի հագուստի արտահանումը: ՀՀ-ից դեպի ՌԴ արտահանման ամենամեծ ծավալն ապահովում է կոնյակը, որը 2017թ. կազմել է 177 մլն դոլար, երկրորդ տեղում է տրիկոտաժի և պատրաստի հագուստի արտահանումը, որը 2016թ. համեմատ 2017թ. աճել է 2,9 անգամ: ՌԴ-ը նաև Հայաստանից արտահանվող մրգերի, բանջարեղենի, պահածոյացված ապրանքատեսակի սպառման գլխավոր շուկաներից մեկն է: 2017թ. Հայաստանից դեպի ՌԴ արտահանվող ապրանքների ցանկն ընդլայնվել է, և ի հայտ են եկել նոր ապրանքատեսակներ, որոնցից են լուսավորող սարքերը, որը գումարային արժեքով երրորդ տեղում են ընդհանուր արտահանվող ապրանքների ցանկում: 2017թ. ավելացել է նաև թարմ կամ պաղեցրած ձկան արտահանումը, ինչպես նաև ի հայտ են եկել նոր արտահանվող ապրանքատեսակներ, ինչպիսիք են՝ կտրատած ծաղիկները, քաղցրավենիքը և դեղերը: 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով՝ ՀՀ մոտ 2 անգամ ավելի ապրանք է ներմուծում ՌԴ-ից, քան արտահանում է:[8]

Ինչ վերաբերում է ՌԴ-ից դեպի ՀՀ ներմուծմանը, պետք է նշել, որ այն ավելի բազմազան է և ներառում է մոտ 1.100 ապրանքատեսակ: 2017թ. ներմուծումը ՌԴ-ից, ի տարբերություն 2014թ., աճել է մոտ 11 տոկոսով, իսկ 2016թ. համեմատ՝ 22,5 տոկոսով: ԵԱՏՄ մուտք գործելուց հետո, կապված երրորդ երկրներից ներմուծման վրա տարածվող մաքսատուրքերի բարձրացման հետ, շատ ապրանքներ սկսել են ներմուծվել հենց ՌԴ-ից:

Չնայած լայն ապրանքատեսակին՝ ընդհանուր ներմուծման ծավալի մեջ ամենամեծ չափաբաժինը շարունակում են պահպանել նավթամթերքն ու բնական գազը, որոնց ներմուծումը գումարային առումով որոշակի անկում է ապրել, սակայն պահպանել են իրենց առաջատար դիրքերը: Այսպես, 2015թ. այդ ապրանքները կազմել են ընդհանուր ներմուծման 56, 2016թ.՝ 36, իսկ 2017թ.՝ 37 տոկոսը: Գումարային առումով ՌԴ-ից Հայաստան ներմուծվող ապրանքների մեջ զգալի տոկոս են կազմում ցորենը, արևածաղկի հումքը և արևածաղկի ձեթը, շոկոլադը, չմշակված ալյումինը, կապի միջոցները, մարգարինը, ծխախոտը և այլ ապրանքատեսակներ: Պետք է նշել, որ ԵԱՏՄ մտնելուց հետո ՌԴ-ից սկսել են ներմուծել նաև մեծ քանակությամբ կենցաղային տեխնիկա և տնտեսական այլ ապրանքներ:[9]

Հայաստանը Բելառուսի hետ գտնվում է հիմնականում ներմուծողի դիրքում: Եթե դիտարկենք մինչև 2015թ. և դրանից հետո ապրանքաշրջանառության փոփոխությունը, ապա պետք է արձանագրել, որ Բելառուսի հետ 2014թ. գրանցված 49 մլն 436 հազար դոլար ընդհանուր ապրանքաշրջանառությունը 2017թ. դարձել է 44 մլն 037 հազար դոլար: Ընդ որում, 2016թ. համեմատ Հայաստանից դեպի Բելառուս արտահանումը նվազել է 48 տոկոսով, իսկ ներմուծումն ավելացել է 44 տոկոսով: Հայաստանից դեպի Բելառուս արտահանումն այնքան էլ դիվերսիֆիկացված չէ, քանի որ արտահանման 60 տոկոսը բաժին է ընկնում կոնյակին և ալկոհոլային խմիչքներին: Բելառուսից Հայաստանը հիմնականում ներմուծում է մեքենաների անվադողեր և կաթից պատրաստված արտադրանք, որը 2017թ. տվյալներով կազմել է ընդհանուր ներմուծման մոտ 34 տոկոսը: Բելառուսից Հայաստանը ներմուծում է նաև դեղամիջոցներ, պլաստմասսե արտադրանք և այլն: Հայաստանի հետ ընդհանուր ապրանքաշրջանառության առումով Բելառուսի տեսակարար կշիռը կազմում է ընդամենը 0,7 տոկոս, և 2014թ. համեմատ այդ ցուցանիշը նվազել է 0,1 կետով: Իսկ 2017թ. տվյալներով՝ ԵԱՏՄ շրջանակներում Հայաստանին բաժին է ընկնում Բելառուսի հետ ապրանքաշրջանառության 2,4 տոկոսը: 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով գրանցվել է արտահանման 66 և ներմուծման 10 տոկոս աճ:[10]

Ղազախստանը Հայաստանի առևտրային գործընկերների շարքում այնքան էլ մեծ տեղ չի զբաղեցնում, և նրանց միջև ապրանքաշրջանառությունը կազմում է ընդհանուրի ընդամենը 0,1 տոկոսը: Հայաստանից Ղազախստան հիմնականում արտահանվող ապրանք է կոնյակը: 2018թ. հունվար-օգոստոսի տվյալներով՝ ՀՀ-ից Ղազախստան է արտահանվել 6 մլն 590 հազար արտադրանք, որը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ աճել է 2,7 անգամ:

Ղազախստանից դեպի Հայաստան 2016-2017թթ. բարձր մաքսային արժեքով ներմուծվող ապրանքներ են համարվել ցորենն ու երկաթից հարթ գլանվածքը: 2017թ. տվյալներով՝ ԵԱՏՄ շրջանակներում Հայաստանին բաժին է ընկնում Ղազախստանի հետ ապրանքաշրջանառության 0,6 տոկոսը: 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով Ղազախստանից Հայաստան արտահանումն աճել է 2.3 անգամ՝ 2 մլն 233 հազար դոլար:[11]

Ինչ վերաբերում է Ղրղզստանի Հանրապետության հետ Հայաստանի ապրանքաշրջանառությանը, ապա պետք է նշել, որ այն ևս շատ նվազ է: 2018թ. հունվար-օգոստոսին Հայաստանից արտահանվել է ընդամենը 304 հազարի և ներմուծվել 200 հազար դոլարի արտադրանք:

ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ԵՄ

Թեև ՀՀ-ն այդպես էլ չգնաց ԵՄ-ի հետ Խորը և համապարփակ առևտրի ազատ գոտու համաձայնագրի ստորագրմանը, սակայն, ընդհանուր առմամբ, դա բացասաբար չի ազդել ընդհանուր առևտրաշրջանառության վրա: Ի տարբերություն ՀՀ-ԵԱՏՄ առևտրային հարաբերությունների՝ պետք է նշել, որ ՀՀ-ից դեպի ԵՄ ապրանքների արտահանումն աչքի չի ընկնում այնպիսի բազմազանությամբ, ինչպիսին մասնավորապես ՀՀ-ՌԴ առևտրաշրջանառությունն է: Սակայն գումարային արժեքով ՀՀ-ից ԵՄ արտահանման ծավալներն ավելի մեծ են և 2018թ. հունվար-օգոստոսին կազմել են 485,1 մլն դոլար: ԵՄ-ին է բաժին ընկնում ՀՀ արտահանման 30,6 տոկոսը և ներմուծման 25,6 տոկոսը:

ԵՄ-ում Հայաստանի հիմնական առևտրային գործընկերներն են Բելգիան, Բուլղարիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, Գերմանիան, Ռումինիան, Նիդերլանդները, Լեհաստանը:

ՀՀ-ից արտահանումը ԵՄ երկրներ 2014-2018թթ. (մլն դոլար)[12]

Երկիր	2014	2015	2016	2017	2018 հունվար-օգոստոս
Բելգիա	62,412	47,643	41,603	45,680	36,535
Բուլղարիա	85,609	78,9288	152,419	286,040	161,659
Ֆրանսիա	5080,7	6062,0	3843,0	4497,8	4654,0
Գերմանիա	158,535	145,132	138,949	132,483	104,641
Իտալիա	34,571	49,084	31,882	37,425	33,008
Նիդերլանդներ	74,252	38,357	50,836	90,755	76,357
Ռումինիա	–	47,313	–	–	43,288
Լեհաստան	–	–	–	–	6028,0
Ընդամենը	437,409	440,852	478,789	633,088	485,071

Այսպիսով, ՀՀ-ից ԵՄ արտահանման առյուծի բաժինը պատկանում է Բուլղարիային, Գերմանիային և Նիդերլանդներին, որոնք 2017թ. ապահովել են ՀՀ-ից դեպի ԵՄ արտահանման 80 տոկոսը: 2018թ. հունվար-օգոստոսի տվյալներով՝ այդ եռյակին է բաժին հասել ՀՀ-ից ԵՄ արտահանման 70 տոկոսը:

Պետք է նշել, որ Հայաստանից դեպի ԵՄ արտահանումը բաղկացած է ընդամենը մի քանի ապրանքատեսակից, որոնցում գերակշռում են հանքարդյունաբերական արտադրատեսակները: Այսպես, Հայաստանը Բուլղարիա է արտահանում հիմնականում պղնձի հանքաքար և խտահանք: Գերմանիայի պարագայում այդ ցանկը փոքր-ինչ մեծ է և ընդգրկում է կոնյակ, տղամարդու հագուստ, չզտած պղինձ և ալյումինե նրբաթիթեղ: Բելգիան Հայաստանից ներմուծում է ցինկի հանքաքար և խտահանք, մոլիբդենի խտահանք և հանքաքար, մշակված ադամանդներ: Չնայած հայ-ֆրանսիական քաղաքական լավ հարաբերություններին և հայկական համայնքի մեծ առկայությանը՝ ՀՀ-ը շատ քիչ արտահանում է իրականացնում դեպի Ֆրանսիա: Իտալիան Հայաստանից ներմուծում է պատրաստի հագուստեղեն, ալյումինե նրբաթիթեղ: Նիդերլանդների պարագայում ևս արտահանման մեծ չափաբաժինը կազմում են մոլիբդենի հանքաքարը և խտահանքը, ինչպես նաև ալյումինե նրբաթիթեղը: Ռումինիա և Լեհաստան արտահանման գերակշիռ մասը կազմում են պղնձի հանքաքարը, երկաթահամաձուլվածքը և ալյումինե նրբաթիթեղը:[13] Եվ փաստացիորեն արտահանվող ապրանքների գերակշիռ մասն ընդերքից արդյունահանվող մետաղներն են, և այս ուղղությամբ մեր արտահանումը լուրջ դիվերսիֆիկացիայի կարիք ունի:

ՀՀ-ԱՅԼ ԵՐԿՐՆԵՐ

Բայց և այնպես Հայաստանի արտահանման մեծ մասն ուղղված է ոչ ԵԱՏՄ, ոչ էլ ԵՄ: Հայաստանի արտահանման մեջ կարևոր տեղ են գրավում ԱՄՆ-ը, Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, Իրանը, Շվեյցարիան, Չինաստանը, Իրաքը, Կանադան և Վրաստանը: Այս և այլ երկրներին բաժին է ընկնում ՀՀ-ից արտահանման 40,7 և ներմուծման 44,4 տոկոսը: 2014-2017թթ. այս ուղղությամբ արտահանման ծավալներն աճել են 31 տոկոսով՝ հասնելով մինչև 1 մլրդ 30 մլն դոլարի:

ՀՀ–ից արտահանումն այլ երկրներ 2014-2018թթ. (մլն դոլար)[14]

Երկիր	2014	2015	2016	2017	2018 հունվար-օգոստոս
ԱՄՆ	87,546	54,577	38,799	68,466	37,638
ԱՄԷ	12,061	11,096	63,842	102,827	56,34
Իրան	84,630	78,022	74,838	84,152	62,933
Շվեյցարիա	13,364	40,786	74,643	269,370	213,849
Չինաստան	170,954	165,318	96,383	123,752	74,623
Իրաք	80,664	130,91	137,895	120,931	83,308
Կանադա	93,303	112,210	139,935	–	22,073
Վրաստան	84,011	116,075	146,955	155,212	39,453
Ընդհանուր	716,362	779,133	893,133	1,030,225	646,534

Չնայած այլ երկրների հետ արտահանման աճի տեմպերի արագացմանը՝ պետք է ընդգծել, որ այստեղ խոսքն այնպիսի խոշոր շուկաների մասին է, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ն ու Չինաստանը: Սակայն խնդիրն այն է, որ 2014-2017թթ. ընթացքում ՀՀ-ից դեպի այդ շուկաներ արտահանումը ոչ միայն չի աճել, այլև նվազել է: Չնայած ազդեցիկ և հարուստ հայկական համայնքի առկայությանն ԱՄՆ-ում՝ ՀՀ-ից այդ երկիր արտահանումը գտնվում է շատ ցածր մակարդակի վրա: Այս ընթացքում ԱՄՆ արտահանումը նվազել է 22 տոկոսով և 2018թ. ութ ամիսների նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ անկումը կազմել է 6,7 տոկոս: Եվ արտահանվող ապրանքների ցանկը՝ միրգ, ընկուզեղեն, գարեջուր, կոնյակ, հանքային ջուր, բնական հյութեր, վկայում է, որ դրա վերջնական սպառողը հայ համայնքի ներկայացուցիչներն են: Այդ ապրանքներին են գումարվում նաև մշակված ադամանդը, նրբաթիթեղե ալյումինը և պղնձի ջարդոնը: Իսկ Չինաստանի դեպքում, չնայած վերջին տարիների բազմաթիվ խոսակցություններին, որ այդ ուղղությունը կարևոր է ռուսական շուկայի կախվածությունից դուրս գալու համար, արտահանման մոտ 95 տոկոս ապահովող արտադրատեսակ է մնում պղնձի հանքաքարն ու խտահանքը: Դեռևս ցածր մակարդակի վրա է գտնվում դեպի Իրան և Վրաստան հայկական ապրանքների արտահանումը: Չնայած 2014-2017թթ. դեպի Վրաստան արտահանման աճի տեմպերին՝ 2018թ. հունվար-օգոստոսի կտրվածքով տեղի է ունեցել արտահանման 60 տոկոսանոց անկում, որը բավականին կտրուկ անկում է: Վրացական ուղղությունը կարևոր է, քանի որ արտահանվող արտադրատեսակները բավականին դիվերսիֆիկացված են և ներառում են սուրճ, երշիկեղեն, կոնյակ, սիգարետ, դեղամիջոցներ, ապակյա տարաներ, էլեկտրաէներգիա, ինչպես նաև պղնձի հանքաքար և խտահանք: Իսկ Հայաստանից Իրան արտահանվող ապրանքատեսակի գերակշիռ մասն էլեկտրաէներգիան է, որը տրվում է «Գազ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» պայմանագրի շրջանակներում: Բացի այդ Իրան է արտահանվում նաև ոչխարի, այծի միս և կիսաթանկարժեք մետաղների թափոններ:

Կարելի է նշել, որ այլ երկրներ արտահանման ծավալների աճը հիմնականում տեղի է ունեցել երեք երկրի՝ Արաբական Միացյալ Էմիրությունների, Շվեյցարիայի և Իրաքի հաշվին: Ընդ որում, այս ուղղություններով արտահանվող ապրանքատեսակը բավականին մեծ է: Այսպես, ԱՄԷ արտահանվում է սիգար, սիգարետ, մշակված ադամանդ, ոսկերչական իրեր, պղնձի ջարդոն, վերջին երկու տարում նաև թարմ միրգ ու բանջարեղեն: Իրաքյան ուղղությամբ արտահանվում է մեծ քանակի սիգարետ, խոշոր եղջերավոր անասուններ, ինչպես նաև գառան և ոչխարի միս:

Իսկ Շվեյցարիան Ռուսաստանից հետո մեր ապրանքների արտահանման ամենամեծ շուկան է, ընդ որում, 2014-2017թթ. այդ ուղղությամբ մեր արտահանումն աճել է 20 անգամ, իսկ 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով այն ավելացել է ևս 31 տոկոսով: Արտահանվող ապրանքներից են պղնձի հանքաքարը և խտահանքը, մշակված ադամանդները, ոսկին, տուրբո-ռեակտիվ շարժիչները, գազային տուրբինները, ժամացույցների կորպուսներն ու մասերը:[15]

Ինչ վերաբերում է ԵՄ-ից և այլ երկրներից Հայաստան ներմուծման ծավալներին, պետք է արձանագրել, որ ԵԱՏՄ տնտեսական գոտի Հայաստանի մուտքից հետո այդ երկրներից տեղի էր ունեցել որոշակի անկում: Այսպես, 2014-2017թթ. ԵՄ-ից ապրանքների ներմուծումը նվազել էր 19 տոկոսով, իսկ այլ երկրներից՝ մոտ 2 տոկոսով: Սակայն 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով տեղի է ունեցել այդ երկրներից դեպի ՀՀ ներմուծման ծավալների աճ: Այսպես, հիշյալ ժամանակահատվածում ԵՄ-ից Հայաստան ներմուծումն աճել է 50 տոկոսով և հասել է 810, 7 մլն դոլարի, իսկ այլ երկրներից ավելացել է 73,6 տոկոսով և կազմել 1 մլրդ 312 մլն դոլար: ԵՄ-ից և այլ երկրներից Հայաստան ներմուծման մեծ ծավալներ ունեցող երկրների տասնյակն ունի հետևյալ տեսքը.

3.ԵԱՏՄ–ից դուրս Հայաստան ներմուծման մեծ ծավալներ ունեցող 10 երկրները2014-2018թթ. (մլն դրամ)[16]

Երկիր	2014	2015	2016	2017	2018թ. հունվար-օգոստոս
Ուկրաինա	215,943	124,644	101,791	118,612	94,511
Ֆրանսիա	79,153	65,129	53,024	77,650	53,249
Գերմանիա	283,457	201,870	186,661	206,523	172,362
Իտալիա	179,959	148,392	128,911	163,322	106,085
ԱՄՆ	133,370	107,536	88,105	136,324	125,573
ԱՄԷ	69,987	43,618	55,500	99,961	111,658
Իրան	206,542	198,398	164,036	179,230	151,459
Թուրքիա	232,355	136,971	163,788	229,260	101,875
Չինաստան	417,503	315,986	357,652	480,733	232,590
Վրաստան	419,226	66804	98,305	93,733	232,667
Ընդհանուր	3,268,257	2,268,024	2,267,659	2,963,743	2,236,448

Ընդհանուր առմամբ Հայաստան ներմուծման ծավալներով ՌԴ-ից հետո երկրորդ տեղում է Չինաստանը, որտեղից Հայաստան են ներմուծվում մեծ քանակությամբ մանածագործական իրեր, կոշկեղեն, գլխարկներ, հովանոցներ, զանազան կենցաղային տեխնիկա, բջջային հեռախոսներ, ինչպես նաև քիմիական արդյունաբերական արտադրանք, իսկ վերջին տարիներին նաև՝ արդյունաբերական սարքավորումներ: 2015-2017թթ. ընթացքում Չինաստանից Հայաստան ներմուծումն աճել է 35 տոկոսով, իսկ 2018թ. ութ ամիսներին նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ՝ ևս 41 տոկոսով:

2014-2017թթ. կտրվածքով արտաքին առևտրի կարևորագույն գործընկեր է մնում Գերմանիան, որտեղից 2014-2017թթ. ներկրվել է առավելագույն չափաքանակի արտադրանք, որոնցում գերակշռում են մեքենաները, սարքավորումները և այլ տրանսպորտային միջոցները: Թեև այս ժամանակահատվածում տեղի է ունեցել գերմանական ներմուծվող արտադրանքի մոտ 28 տոկոս նվազում, սակայն 2018թ. ութ ամիսներին Գերմանիայից ներմուծումն աճ է արձանագրել՝ կազմելով մոտ 80 տոկոս: ԵՄ-ից ներմուծման գծով կարևոր գործընկերներ են Իտալիան և Ֆրանսիան, որտեղից ևս 2014-2017թթ. տեղի է ունեցել ներկրման ծավալների անկում, սակայն 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով դիտարկվում է համապատասխանար 17 տոկոս՝ Իտալիայից և 2 անգամ ներմուծման աճ՝ Ֆրանսիայից: ԵՄ այս երկրներից Հայաստան են ներկրվում պատրաստի հագուստեղեն, օծանելիք, կահույք, կենցաղային տեխնիկա և այլն:

Դեպի Հայաստան ապրանքների ներմուծման գործում շարունակում է իր բարձր տեղը պահպանել ՀՀ-ի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ չունեցող Թուրքիան, որտեղից ներկրվող մանածագործական իրերը, շինանյութը, թուղթը, շինարարական նյութերը, պլաստմասսե, կաուչուկե և ռետինե իրերը դեռևս գերիշխող դիրք են զբաղեցնում հայաստանյան շուկայում: Իսկ Թուրքիայի հետ Հայաստանի առևտրային անհավասարակշռությունը պարզապես աննկարագրելի է: 2017թ. այդ երկրից 229 մլն ներմուծման պարագայում ՀՀ-ից Թուրքիա է արտահանվել ընդամենը 984 հազար դոլարի արտադրանք:

Նվազել է Հայաստան ներմուծվող ուկրաինական ապրանքների տեսակարար կշիռը, ընդ որում, 2014-2017թթ. դա կազմել է 46 տոկոս, թեև 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ տեղի է ունեցել 44 տոկոս աճ: Այսպիսի անկման պատճառներից է այն, որ ԵԱՏՄ Հայաստանի մուտքով ուկրաինական ապրանքների մեծ մասը փոխարինվեց ՌԴ-ից նույնանման, ավելի ցածր գնով ներկրումներով:

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ԱՌԵՎՏՐԱՇՐՋԱՆԱՌՈՒԹՅՈՒՆԸ 2014-2018ԹԹ.

Վերջին տարիներին Վրաստանը մեծ ջանքեր է ներդնում նոր շուկաներ իր արտադրանքի արտահանման և ծավալների մեծացման առումով: Եթե համեմատենք Վրաստանի և Հայաստանի քաղաքականությունն այդ ոլորտում, պետք է նշել, որ մեր հարևաններն առավել արդյունավետ են գործում այդ ոլորտում: Բացի ԵՄ-ի հետ Խորը և համապարփակ առևտրի գոտու համաձայնագրից, Վրաստանն ազատ առևտրի համաձայնագրեր է ստորագրել Չինաստանի, Թուրքիայի, Եվրոպական երկրների ազատ առևտրի միության (EFTA) և ԱՊՀ երկրների հետ: Մոտ ժամանակահատվածում Վրաստանի իշխանությունները պատրաստվում են բանակցություններ սկսել Հոնկոնգի հետ Ազատ առևտրի համաձայնագրի շուրջ: Իսկ 2017թ. Վրաստանն ու Հնդկաստանը հուշագիր են ստորագրել երկու երկրների միջև ազատ առևտրային հարաբերությունների հետազոտության շուրջ:[17]

Վրաստանի արտահանման գլխավոր խնդիրներից է դեռևս մնում ապրանքների դիվերսիֆիկացումը, քանի որ արտահանման կառուցվածքում մեծ տեսակարար կշիռ ունեն պղնձի հանքաքարն ու խտահանքը, ֆերրո-համաձուլվածքներն ու կիսաֆաբրիկատ ոսկին, որոնք 2017թ. ապահովել են ընդհանուր արտահանման մոտ 30, իսկ 2018թ. 9 ամիսների կտրվածքով՝ 25 տոկոսը: Մեծ տեղ ունի նաև ավտոմեքենաների վերարտահանումը, որը 2017թ. կազմել է ընդհանուրի 8, իսկ 2018թ. առաջին 9 ամիսներին՝ 11,4 տոկոսը: Բայց այս ուղղությամբ բավականին առաջընթաց կա, քանի որ 2014թ. ավտոմեքենաների վերարտահանման ցուցանիշն ընդհանուր արտահանման մեջ կազմում էր 19 տոկոս: Վերջին տարիներին Վրաստանից ակտիվորեն աճում են ծխախոտի, կշռված դեղորայքի, սպիրտային խմիչքների և գինու արտահանման ծավալները: Վրաստանը գինիներ է արտահանում մոտ 38 երկիր, և 2015-2017թթ. արտահանումն աճել է 45 տոկոսով: Խոշորագույն սպառողներն են ՌԴ և Չինաստանը:[18]Ծխախոտի արտահանումը տվյալ ժամանակահատվածում աճել է մոտ 40 անգամ, և միայն 2018թ. հունվար-օգոստոս ամիսներին այն կազմել է 100 մլն 461 հազար դոլար:[19]

Վրաստանի արտաքին առևտրաշրջանառության թույլ կողմերից է ընդհանուր հաշվեկշռի բացասական մեծ ցուցանիշը: 2014-2017թթ. ներմուծումը գերազանցել է արտահանմանը մոտ 3, իսկ 2018թ. հունվար-սեպտեմբերին՝ 2,7 անգամ:

2.1 ՎՐԱՍՏԱՆ-ԵՄ

Չնայած ԵՄ-ի հետ Խորը և համապարփակ առևտրի համաձայնագրի ստորագրմանը՝ պետք է փաստել, որ ԵՄ-ը դեռևս Վրաստանի գլխավոր առևտրային գործընկերը չէ: 2017թ. տվյալներով՝ Վրաստան-ԵՄ առևտրաշրջանառությունը կազմել է Վրաստանի ընդհանուր արտաքին առևտրի 26,6 տոկոսը, 23,7-ը՝ արտահանման և 27,5 տոկոսը՝ ներմուծման մեջ: 2014-2017թթ. Վրաստանից դեպի ԵՄ երկրներ արտահանումն աճել է ընդամենը 5, իսկ ներմուծումը նվազել է 8 տոկոսով: 2018թ. հունվար-օգոստոս ամիսների տվյալներով, ի տարբերություն նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի, Վրաստան-ԵՄ առևտաշրջանառությունն աճել է 21,4 տոկոսով և կազմել 2,2 մլրդ դոլար: Դեպի ԵՄ արտահանումը կազմել է 455,8 մլն դոլար՝ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի հետ աճելով 21,2 տոկոսով: Ներմուծումն աճել է 29,4 տոկոսով և հասել 1,8 մլրդ դոլարի: [20]

Վրաստանից արտահանումը դեպի ԵՄ երկրներ 2014-2018թթ. (մլն դոլար)[21]

Երկիր	2014	2015	2016	2017	2018 հունվար-օգոստոս
Բուլղարիա	167,104	214,247	160,758	186,852	146,000
Ֆրանսիա	26,884	21,031	25,027	26,950	33,545
Գերմանիա	69,191	75,811	85,352	45,391	32,545
Իտալիա	86,095	86,095	72,735	69,488	25,889
Լիտվա	31,745	33,317	25,204	34,149	33,43
Նիդերլանդներ	31,168	42,188	36,993	40,091	32,055
Ռումինիա		26,982	36,721	75,259	38,433
Իսպանիա	70,335	41,938	41,364	59,606	26,416
Ընդհանուր	624,201	645,214	565,534	655,141	455,828

ԵՄ երկրներից ամենամեծ արտահանումն իրականացվում է Բուլղարիա, որտեղ մատակարարվում է հիմնականում պղնձի հանքաքար և խտահանք: Ի տարբերություն Հայաստանի՝ դեպի ԵՄ Վրաստանն արտահանում է ոչ միայն հանքարդյունաբերական արտադրանք, այլ մեծ քանակի ընկույզ, գինիներ, հյութեր, մանածագործական իրեր և այլն:

2.2 ՎՐԱՍՏԱՆ-ԱՊՀ

Չնայած ԵՄ-ի հետ Ասոցացման պայմանագրի ստորագրմանը՝ ԱՊՀ-ի հետ առևտրային հարաբերությունները կարևոր տեղ են գրավում Վրաստանի ապրանքաշրջանառության առաջնահերթությունների մեջ: Ընդ որում, այդ ուղղությամբ արտահանումն ավելի արագ տեմպերով է աճում, քան ներմուծումը:[22] Մասնավորապես, 2015-2017թթ. արտահանումն աճել է 29, իսկ ներմուծումը՝ 15 տոկոսով: 2017թ. ԱՊՀ երկրների հետ առևտրաշրջանառությունը, ի տարբերություն 2016թ., աճել էր 31,2 տոկոսով և կազմել 3,54 մլրդ դոլար: Հաշվետու ժամանակահատվածում արտահանումն աճել էր 60, իսկ ներմուծումը՝ 16,2 տոկոսով: Բացառություն չէ նաև 2018թ. հունվար-օգոստոս ժամանակահատվածը: Նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ առևտրաշրջանառությունն աճել է 32,6 տոկոսով: Դեպի ԱՊՀ երկրներ արտահանումն աճել է 47,8, իսկ ներմուծումը՝ 29,3 տոկոսով: [23]

Դեպի ԱՊՀ երկրներ Վրաստանից արտահանումը 2014-2018թթ. (մլն դոլար)[24]

Երկիր	2014	2015	2016	2017	2018հունվար-օգոստոս
Հայաստան	288,093	180,154	150,815	210,276	177,007
Ադրբեջան	544,448	244,953	152,374	272,149	298,865
Բելառուս	34,810	21,466	18,521	27,545	18,847
Ղազախստան	88,589	44.963	39,822	51,775	50,374
Ղրղզստան	10,016	6,666	–	9,447	13,406
ՌԴ	274,794	162,885	206,044	396,672	280,567
Ուկրաինա	140,003	59,873	73,324	124,536	106,196
Ուզբեկստան	54,826	97,956	71,303	64,154	50460
Ընդհանուր	1,465,298	840,936	737,522	1,184,758	1,025,613

Եթե 2014թ. Վրաստանն արտահանման բարձր ցուցանիշ է արձանագրել դեպի Հայաստան և Ադրբեջան, ապա 2017թ. տվյալներով՝ այդ տեղն արդեն զբաղեցրել է ՌԴ-ը: 2014թ. դեպի ԱՊՀ երկրներ արտահանման մեջ մեծ է եղել վերարտահանման գործոնը, որը հասնում էր մինչև 30-35 տոկոսի: Մինչև 2014թ., ցածր մաքսատուրքերով պայմանավորված, ինչպես Եվրոպայից, այնպես էլ Ասիայից Վրաստան էին ներմուծվում մեծ քանակությամբ ավտոմեքենաներ, որոնց մեծ մասն այնուհետև վերարտահանվում էր Հայաստան, Ադրբեջան, միջինասիական հանրապետություններ: Սակայն վերջին տարիներին Վրաստանում ավտոմեքենաների մաքսատուրքերի բարձրացման հետ կապված դրանց վերարտահանումն ԱՊՀ երկրներ բավականին նվազել է: Ներկայումս, թեև ավտոմեքենաները դեռևս վերարտահանվում են, սակայն տեսակարար կշիռը, մասնավորապես ԱՊՀ երկրների հետ, բավականին նվազել է և չի գերազանցում 20-22 տոկոսը:

2017թ. տվյալներով՝ ԱՊՀ-ի և ընդհանրապես այլ երկրների շարքում Վրաստանի արտահանման առաջին գործընկերը ՌԴ-ն է, ուր արտահանվում են մասնավորապես ֆերրո-համաձուլվածքներ, խմելու և հանքային ջուր, ալկոհոլային խմիչքներ: ՌԴ-ը վրացական գինիների կարևորագույն սպառման շուկան է: 2017թ. միայն գինիների արտահանումը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 120 տոկոսով, այժմ շարունակում է ավելանալ:[25] Բավականին փոխվել է դեպի Ադրբեջան արտահանման կառուցվածքը, և 2017-2018թթ. տվյալներով՝ մեծամասամբ արտահանվում է ծխախոտ, կշռված դեղորայք, կենդանի անասուններ, թեև պահպանվել է նաև ավտոմեքենաների վերարտահանումը: 2018թ. ութ ամիսների կտրվածքով արտահանման ոլորտում Ադրբեջանը Վրաստանի առաջին գործընկերն է՝ մոտ 18 մլն դոլարով գերազանցելով ՌԴ-ին: [26]

Հատկանշական է, որ Վրաստանը, չունենալով որևէ մաքսային արտոնություն, բավականին լավ արտահանում է իրականացնում ԵԱՏՄ անդամ երկրներ՝ Բելառուս, Ղազախստան և Ղրղզստան: Իր գրանցած ցուցանիշներով Վրաստանը գերազանցում է այդ միության անդամ Հայաստանին, որի՝ այդ երկրներ արտահանման ցուցանիշները շատ համեստ են: Վրաստանը Հայաստանին գերազանցում է նաև դեպի Ուկրաինա իր արտահանմամբ: Մեծ քանակությամբ գինի, ցիտրուսային մրգեր, բնական հյութեր, հանքային ջրեր են արտահանվում նաև Ուկրաինա:

2.3 ՎՐԱՍՏԱՆ-ԱՅԼ ԵՐԿՐՆԵՐ

Թեև այլ երկրներ Վրաստանի արտահանումը զիջում է ԱՊՀ երկրներին, սակայն ներմուծման պարագայում նրանք գերազանցում են ԵՄ և ԱՊՀ երկրներին: Ընդհանուր առմամբ, Վրաստանի թիվ մեկ առևտրային գործընկերը Թուրքիան է, որին 2017թ. տվյալներով բաժին է ընկել Վրաստանի ընդհանուր առևտրաշրջանառության 15 տոկոսը: Թեև, պետք է նշել, որ 2017թ. Թուրքիայի հետ ունեցած 1 մլրդ 58 մլն առևտրաշրջանառությունից 1 մլրդ 373 մլն-ը բաժին է ընկել ներմուծմանը և միայն 216, 7 մլն-ը՝ արտահանմանը: 2018թ. հունվար-օգոստոսի տվյալներով՝ Թուրքիան կրկին Վրաստանի գլխավոր առևտրային գործընկերն է՝ 1,1 մլրդ դոլար ընդհանուր առևտրաշրջանառությամբ, որտեղ 939,3 մլն-ը բաժին է ընկել ներմուծմանը, իսկ 182,3 մլն-ը՝ արտահանմանը: Այլ երկրների շարքում Վրաստանի առևտրային առաջատար գործընկերներն են նաև Չինաստանը, ԱՄՆ-ը, Իրանը, ԱՄԷ-ն և Շվեյցարիան:[27]

5.Վրաստանից արտահանումը դեպի այլ երկրներ 2014-2018թթ. (մլն դոլար)[28]

Երկիր	2014	2015	2016	2017	2018 հունվար-օգոստոս
ԱՄՆ	207,365	101,190	68,726	121,794	97,630
ԱՄէ	28,020	28,112	31,963	37,406	25,951
Թուրքիա	239,301	186,769	173,449	216,673	182,393
Իրան	28,198	35,782	46,593	76,350	46,743
Շվեյցարիա	–	30,848	81,769	71,650	51,749
Չինաստան	90,399	125,803	174,329	201,701	144,835
Ընդհանուր	771,545	718,534	809,868	895,612	664,969

Հատկապես տպավորիչ է Վրաստանից դեպի Չինաստան արտահանման տեմպերի աճը, որը 2014-2017թթ. արձանագրել է 2,2 անգամ ավելացում: Բացի պղնձի հանքաքարից և խտահանքից, պղնձի մնացորդներից, աճի այդ տեմպի վրա էական ազդեցություն է ունեցել վրացական գինիների չինական շուկա արտահանումը: Այսօր Չինաստանը Ռուսաստանից հետո վրացական գինիների արտահանման երկրորդ կարևոր շուկան է: Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, ապա այնտեղ արտահանվող վրացական ապրանքները տրիկոտաժն է, ֆերրո-համաձուլվածքները, երկաթե կիսաֆաբրիկատը, ինչպես նաև Թուրքիան Վրաստանից արտահանվող էլեկտրաէներգիայի հիմնական գնորդն է:

Արտահանում բավականին բարձր ցուցանիշ ունի Վրաստանը դեպի ԱՄՆ շուկա: Թեև Միխայիլ Սաակաշվիլիի նախագահությունից հեռանալուց հետո 2014-2016թթ. վրացական արտահանումը դեպի ԱՄՆ նվազել էր մոտ 3 անգամ, սակայն 2017թ. այն 2016թ. համեմատ աճել է 44 տոկոսով և 2018թ. աճի դրական միտումներ է ցուցաբերում: Բավականին աճել է նաև արտահանումը Վրաստանից դեպի Իրան և Արաբական Միացյալ Էմիրություններ, վերջին տարիներին նաև՝ Իրաք: Դեպի այս երեք երկրներ հիմնականում արտահանվում են գյուղատնտեսական մթերք, կենդանի անասուններ, ոչխարի և այծի միս, ինչպես նաև՝ դեղորայք և բժշկական սարքավորումներ:

ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Այսպիսով, կարելի է արձանագրել, որ Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ և Վրաստանի՝ ԵՄ հետ Խորը և համապարփակ ազատ առևտրի համաձայնագրի ստորագրումից հետո Հայաստանի առումով ինչ-որ դրական տեղաշարժ կա արտահանման ծավալի մեծացման հետ կապված, սակայն հիմնականում ռուսական շուկա: Վրաստանը դեռևս գումարային տեսանկյունից չի ավելացրել իր արտադրանքի արտահանումը ԵՄ շուկաներ, սակայն հետևողական աշխատանքներ են իրականացվում արտադրվող ապրանքների որակապես բարձրացման ուղղությամբ: Նա ակնկալում է, որ մոտակա տարիներին արտահանման զգալի աճ կապահովվի ԵՄ-ի ուղղությամբ: Հայկական ապրանքները դեռևս մուտք չեն գործում ԵՄ շուկա, քանի որ չեն բավարարում ԵՄ-ի սահմանած սանիտարահիգիենիկ և որակային այլ չափանիշները: Չնայած ռուսական շուկա հայկական ապրանքների քանակային և դրամային աճին՝ պետք է արձանագրել, որ հայկական ընկերությունները դեռևս բավարարվում են ռուսական շուկայում առկա որակային պահանջներով և չեն ձգտում մուտք գործել ավելի գնողունակ ու մեծաքանակ ԵՄ-ի շուկա:

Ի տարբերություն Հայաստանի, չունենալով անմաքս առևտուր իրականացնելու հնարավորություն ԵԱՏՄ տարածքում՝ Վրաստանն ապահովում է բավականին լավ առևտրաշրջանառություն ԵԱՏՄ բոլոր երկրների և մասնավորապես Ռուսաստանի հետ, սակայն, միաժամանակ, ձեռք չի բերում կախվածություն ռուսական շուկայից: Վրաստանն ընդգրկուն աշխատանքներ է իրականացնում չինական և այլ առաջնակարգ շուկաներում իր ապրանքների իրացման ուղղությամբ: Հայաստանն այս առումով գտնվում է առավել խոցելի վիճակում, քանի որ ռուսական շուկայում տնտեսական տատանումներն անմիջապես իրենց արձագանքն են գտնում Հայաստանից արտահանվող ապրանքների ծավալների վրա: Թեև Հայաստանը ևս աշխատանքներ է իրականացնում ապրանքների աշխարհագրությունն ավելացնելու ուղղությամբ, իսկ այդ առումով պետք է նշել արաբական երկրներ արտահանվող ապրանքների ծավալների աճը, սակայն դա դեռևս բավարար չէ կայուն արտահանման աճ արձանագրելու համար: Հաշվի առնելով հայկական մեծ սփյուռքի ներկայությունն այնպիսի առաջատար երկրներում՝ ինչպիսիք են ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան, ապա մեր արտահանումը չի համապատասխանում այդ երկրներում բնակվող մեր հայրենակիցների տնտեսական ներուժին: Կարևոր է այդ ուղղություններով իսկապես իրականացնել շատ լուրջ աշխատանքներ:

Հայաստանի, ինչպես նաև Վրաստանի համար խնդրահարույց է արտահանման ընդհանուր հաշվեկշռում կախվածությունը հանքահումքային արտադրանքից, և պետք է քայլեր ձեռնարկվեն դրանք այլ ապրանքներով փոխարինելու հարցում: Հանքահումքային կախվածության ազդեցությունը հաջորդ տարում իսկ կարող է զգալի դառնալ Հայաստանի համար, քանի որ Թեղուտի հանքավայրի, ինչպես նաև Ալավերդու պղնձաձուլարանի փակման պարագայում հնարավոր է արձանագրվի արտահանման գումարային ծավալների կրճատում: Դրան կարող է գումարվել ամերիկյան պատժամիջոցների հետևանքով Արմենալի շուրջ անորոշ իրավիճակը, իսկ չպետք է մոռանալ, որ նրբաթիթեղե ալյումինի արտահանումը 5 տոկոս չափաբաժին ունի մեր ընդհանուր արտահանման մեջ:

[1] Восточное партнерство, Портал «Соседство ЕС»

[2] Статистика внешней и взаймной торговли стран ЕАЭC: 2014-2018, Евразийская экономическая комиссия

[3] Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2014-2018թթ., Արտաքին առևտուր, ՀՀ ՎԿ-ի պաշտոնական կայք

[4] Georgian Exports by Country Groups, 1995-2018, GEOSTAT Official Website

[5]Georgian Exports by Countries, 1995-2018 , GEOSTAT Official Website

[6] Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2014թ., Արտաքին առևտուր, Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2017թ., Արտաքին առևտուր, ՀՀ ՎԿ-ի պաշտոնական կայք

[7] Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2014-2018թթ., Արտաքին առևտուր, ՀՀ ՎԿ-ի պաշտոնական կայք

[8] ՀՀ արտաքին առևտուրն ըստ ապրանք-երկիր կտրվածքի, ՀՀ արտաքին առևտուրն ԱՏԳ ԱԱ-ի ապրանքախմբերով, Արտահանման վիճակագրություն, 2014-2018թթ., Հայաստանի Հանրապետության Մաքսային ծառայություն, ՀՀ ԱՎԾ, Ապրանքների արտահանում և ներմուծում, ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2017թ. դեկտեմբեր-հունվարին, ՀՀ ՎԿ-ի պաշտոնական կայք

Статистика внешней и взаймной торговли товарами за 2018г., Евразийская экономическая комиссия

[9] ՀՀ արտաքին առևտուրն ըստ ապրանք-երկիր կտրվածքի, ՀՀ արտաքին առևտուրն ԱՏԳ ԱԱ-ի ապրանքախմբերով, Արտահանման վիճակագրություն, 2014-2018թթ., Հայաստանի Հանրապետության Մաքսային ծառայություն, ՀՀ ԱՎԾ, Ապրանքների արտահանում և ներմուծում, ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2017թ. դեկտեմբեր-հունվարին, ՀՀ ՎԿ-ի պաշտոնական կայք

Статистика внешней и взаймной торговли товарами за 2018г., Евразийская экономическая комиссия

[10] ՀՀ արտաքին առևտուրը ըստ ապրանք-երկիր կտրվածքի, ՀՀ արտաքին առևտուրը ԱՏԳ ԱԱ-ի ապրանքախմբերով, Արտահանման վիճակագրություն, 2014-2018թթ., Հայաստանի Հանրապետության Մաքսային ծառայություն

Статистика внешней и взаймной торговли товарами за 2018г., Евразийская экономическая комиссия

[11] Հայաստանի Հանրապետության Մաքսային ծառայություն, ՀՀ արտաքին առևտուրը ըստ ապրանք-երկիր կտրվածքի, ՀՀ արտաքին առևտուրը ԱՏԳ ԱԱ-ի ապրանքախմբերով, Ներմուծման վիճակագրություն, 2014-2018թթ., Статистика внешней и взаймной торговли товарами за 2018г., Евразийская экономическая комиссия

[12] Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2014-2018թթ., Արտաքին առևտուր, Ապրանքների արտահանում և ներմուծում. 2014թ., 2015թ., 2016թ., 2017թ., 2018թ.

[13] Արտահանման վիճակագրություն, ՀՀ արտաքին առևտուրը երկիր-ապրանք կտրվածքով 2014-2017թթ., Հայաստանի Հանրապետության Մաքսային ծառայություն

[14] Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2014-2018թթ., Արտաքին առևտուր, Ապրանքների արտահանում և ներմուծում. 2014թ., 2015թ., 2016թ., 2017թ., 2018թ.

[15] Մաքսային տեղեկատվություն, Արտահանման վիճակագրություն, ՀՀ արտաքին առևտուրն երկիր-ապրանք կտրվածքով 2014-2017թթ.

[16] Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2014-2018թթ., Արտաքին առևտուր, Ապրանքների արտահանում և ներմուծում. 2014թ., 2015թ., 2016թ., 2017թ., 2018թ.

[17] Внешняя торговля: экспорт из Грузии вырос почти на треть, Sputnik, 16.01.2018

[18] Экспорт грузинского вина в Россию вырос на 120%, Sputnik, 06.04.2017

[19] External trade, Georgian Exports by Commodity Position, 2014-2018, GEOSTAT Official Website

[20] External trade, Georgian exports by country, 2014-2018, GEOSTAT Official Website

[21] Georgian Exports by Countries, 2014-2018, GEOSTAT Official Website

[22] Внешняя торговля Грузии за январь-август 2018 года, Бизнес Грузия, 20.09.2018

[23] Внешняя торговля Грузии за январь-июль 2018 года, Грузия Online, 20.08.2018

[24] External trade, Georgian Exports by Countries 2014-2018, GEOSTAT Official Website

[25] Экспорт грузинского вина в Россию вырос на 120%, Sputnik, 06.04.2017

[26] External trade, Georgian Exports by Countries, 2018 january-september, GEOSTAT Official Website

[27] Внешняя торговля Грузии за январь-август 2018 года, Civil.ge, 19.09.2018

[28] External trade, Georgian Exports by Countries, 2014-2018, GEOSTAT Official Website